EVT wordt groot met het spelen van de realistische stukken van Herman Heijermans. En draagt diens socialistische boodschap graag uit.
Op 9 november 1912 speelt EVT Op Hoop van Zegen van Herman Heijermans. Ondanks het verlies van haar man op zee, overtuigt Kniertje haar zoon Barend om aan te monsteren op de boot Op Hoop van Zegen. Zijn broer Geert, die er socialistische opvattingen op na houdt, ziet ook geen andere mogelijkheid dan aan boord te gaan van deze “drijvende doodskist”. Als het schip vergaat, telt reder Bos het geld dat hij van de verzekering krijgt. Kniertje blijft alleen achter en concludeert: “De vis wordt duur betaald”.
Heijermans is toneelschrijver en lid van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij, een voorloper van de Partij van de Arbeid. Het milieu waarin zijn stukken spelen kent hij uit eigen ervaring. Hij zoekt uitdrukkelijk aansluiting bij het volkstheater en schuwt alledaags, plat taalgebruik niet: “Valderappus! Riggeltjestuig!” Zo laat hij de toeschouwer de noodzaak van de sociale strijd voelen. En wordt hij in binnen- en buitenland een gevierde schrijver.
Heijermans laat zich inspireren door realisme en symbolisme, twee vernieuwende stromingen uit het Parijs rond de vorige eeuwwisseling. Het realisme leert hij kennen als het Théâtre Libre in Amsterdam optreedt. Regisseur André Antoine wil personen van vlees en bloed op het toneel brengen. Die moeten de driften van mensen, de ziekten van de maatschappij en de strijd tussen klassen en seksen laten zien. Omdat beroepsspelers gewend zijn om met veel maniertjes teksten te declameren, werkt hij graag met amateurs, die juist dichter bij de werkelijkheid blijven. Antoine laat de toeschouwer getuige zijn van wat zich op het toneel afspeelt, alsof deze door een ‘vierde wand’ kijkt. Heijermans is onder de indruk: “Er is een hoogtij van waarachtige, aangrijpende tooneelkunst gevierd. Antoine is een groot artist. Zijn realisme is natuur.”(1)
Als Heijermans niet veel later Parijs bezoekt, maakt hij kennis met het symbolisme van het Théâtre de l’Oeuvre. Regisseur Lugné-Poe is geïnspireerd door Richard Wagner, die een Gesamtkunstwerk nastreeft. Daarbij versmelten tekst, muziek en montering tot een hechte eenheid. In plaats van de rauwe werkelijkheid worden zo zuivere ideeën overgebracht. De opvoering is meer gestileerd dan waarheidsgetrouw. Décors worden eenvoudig ingericht en de kleding bestaat vaak uit lange, klassiek aandoende gewaden. Heijermans concludeert dat het Nederlandse toneel hier niet aan kan tippen.
Twee indrukwekkende ervaringen die hij combineert tot het socialistisch naturalisme, een kunst die waarheid bevat én een boodschap. “Hij was eruit”.(2) In zijn eerdere stukken legt Heijermans zijn personages de socialistische tendensz letterlijk in de mond, maar in zijn meest populaire stuk, Op Hoop van Zegen, kan de toeschouwer zelf de conclusie trekken. Alle personages dragen bij aan de boodschap zonder dat het uitgelegd hoeft te worden.
EVT speelt veel stukken van Heijermans: Ora et Labora, Eva Bonheur, Beschuit met Muisjes, De Opgaande Zon, De Morgenster, Ahasverus, Het Pantser, Kok en Springer, Nummer zeventien. “Het zijn de stukken van onzen helaas te vroeg gestorven genialen Toneelschrijver en Dramaturg Herman Heijermans die ons het meest in gedachten komen. Het EVT dat bijna alle werken van dezen strijder voor het geluk en vrijheid, dezen strijder tegen onrecht, opvoerde, heeft zeer zeker voor een groot gedeelte haar Reputatie aan de stukken van hem te danken.”(3) Het bereikt daarin een grote bloei. Adriaan van der Horst (1868-1942), die eerder EVT voor de rechter daagde, zegt daarover: “Jullie maaien ons ‘t gras voor de voeten weg. Als het E.V.T. speelt kunnen wij wel wegblijven.”(4) Na de oorlog komt Heijermans steeds minder vaak voor in het repertoire, maar in 1978 (De meid) en in 2001 (Kwelling) heeft EVT de traditie in ere gehouden.
Volgende keer: EVT speelt graag in de zaal van de sociaaldemocratische coöperatie Ons Huis. Daar huizen tegenwoordig een dansschool en een speelgoedwinkel.
Referenties
(1) Goedkoop, H. (1996). Geluk: Het leven van Herman Heijermans. Olympus, p. 66
(2) Ibid., p. 168
(3) Programma ter gelegenheid van het 35-jarig bestaan van ’t Enschede’s Vrije Tooneel.
(4) Tubantia, 4 mei 1927