Een optreden van EVT heeft een tumultueus slot, nog voor Aktie Tomaat de toneelwereld op zijn kop zet. EVT gaat met het publiek in discussie.
Tijdens Wereldtheaterdag op 28 maart 1969 komt het publiek van EVT in opstand bij een reading van het stuk De Invasie van Artur Adamov, één van de schrijvers die tot het absurdisme gerekend worden. Bij een reading worden de rollen van een toneelstuk zo goed mogelijk voorgelezen. Het is een “een vorm van toneelpresentatie waar sommigen in Enschede klaarblijkelijk nog nooit van hadden gehoord.”(1)
Als regisseur Kris van de Velden een korte inleiding geeft, lopen twee hippies vooruit op het aansluitende feest met muziek. Ze worden verwijderd, maar komen later, muisstil, terug. Dan vraagt iemand met luide stem of het niet beter is op te houden met deze vorm van toneel: het publiek wordt er niet door geboeid. De EVT-ers geven er eerst de brui aan maar gaan dan toch naar een andere ruimte om de reading af te maken. “En nu komt de mop: driekwart van de bezoekers klommen de trappen van Concordia op en in [toneelstudio] Imago kwam men stoelen tekort. De EVT’ers hervonden op bewonderenswaardige wijze hun concentratie en brachten de reading tot een goed einde.”(2)
Een half jaar na dit gebeuren, op 9 oktober 1969, gooien twee studenten van de Amsterdamse toneelschool tomaten naar de spelers aan het eind van een opvoering van De Storm van William Shakespeare door de Nederlandse Comedie. Daarmee is de Aktie Tomaat geboren, die ongeveer een jaar duurt, en de toneelwereld in rep en roer verzet. Een belangrijk punt is dat toneel geëngageerd moet zijn. Erik Vos (getrouwd met Inez van Dullemen die ook aan het Handboek voor het Amateurtoneel bijdraagt), is een van de grote toneelvernieuwers: “Engagement is niet te spelen. Engagement is een staat waarin je je bevindt, een verhouding die moet bestaan tussen jou en de maatschappij, een betrokkenheid die los van de te spelen stukken moet bestaan tussen de toneelkunstenaar en de maatschappij.”(3)
Ook bij EVT maken de blijspelen en thrillers eind jaren ’60 plaats voor meer geëngageerd toneel. Zo speelt EVT enkele keren Korczak en de Kinderen van de Duitse schrijver Erwin Sylvanus, ook bij de dodenherdenking. De Joods-Poolse kinderarts Janusz Korczak begeleidt kinderen uit zijn weeshuis bij de deportatie naar een vernietigingskamp, hoewel dit ook zijn eigen dood betekent. De regie wordt bij EVT gevoerd door de Pool Georg Woytowicz. In dezelfde tijd wordt een verfilming van het stuk door Poolse autoriteiten afgelast “in het kader van een anti-zionistische campagne”.(4)
EVT geeft het engagement vorm door het publiek in een nieuwe rol te plaatsen: het gaat niet meer om vermaak maar er wordt een actieve rol verwacht. Korczak en de Kinderen wordt in 1966 “platvloers” gespeeld in de gehoorzaal van de Volksuniversiteit Enschede. Dat wil zeggen dat er op gelijke hoogte met de toeschouwers wordt gespeeld, die op die manier zo bewust mogelijk worden betrokken bij de historische feiten. Er past dus geen esthetische maatstaf volgens de recensent: het gaat de spelers er niet om het publiek een mooie ontroerende avond te bezorgen. Er moet discussie gevoerd worden: “Hoe komen de Duitsers tot de volkerenmoord? In hoeverre hebben wij het recht het Duitse volk na te wijzen? Wat zouden wij gedaan hebben als we in Hitler-Duitsland waren opgevoed?”(5) Er is slechts een beperkt publiek toegelaten, de discussie is levendig en duurt langer dan de opvoering zelf. Het experiment mag dan ook geslaagd genoemd worden.
Bij een volgend optreden met Op weg naar Tar gaat het minder goed. De discussie gaat vooral over opvattingen van toneelschrijvers, regisseurs en spelers, en minder over het stuk. Toch vindt de recensent het “geweldig dat het amateurtoneel deze weg heeft ingeslagen.”(6) Het is zelfs beter een voorstelling van een beroepsgezelschap te missen dan een manifestatie als deze. Later slaagt EVT weer beter: de discussie staat op een verrassend hoog niveau, regisseur en spelers geven interessante, openhartige en verhelderende antwoorden. Een bezoeker prijst EVT dat het de geijkte paden durft te verlaten en vindt het een voorrecht daarvan getuige te zijn.(7) Niet alleen EVT, maar ook het publiek blijkt geëngageerd te zijn.
Volgende keer: Enschede’s Vrije Toneel stelt zich de vraag: voor wie spelen we? Het trekt uit de toneelzaal en boort een nieuw publiek aan, jong en oud.
Referenties
(1) Tubantia, 29 maart 1969
(2) Tubantia, 29 maart 1969
(3) Smit, H. (2019). Aktie Tomaat, de 1 november discussie. Theaterkrant. https://www.theaterkrant.nl/podcast/zomerspecial-aktie-tomaat-de-1-november-discussie-deel-1/
(4) Tubantia, 27 maart 1968
(5) Tubantia, 19 januari 1966
(6) Tubantia, 17 april 1967
(7) Tubantia, 20 maart 1967