Enschede’s Vrije Toneel komt voort uit Victoria, de eerste toneelvereniging voor arbeiders in Enschede. Opmerkelijk: Victoria is opgericht door een man die niet kon lezen en schrijven.
Op 11 februari 1882 is het eerste optreden van Victoria. De fabrieksarbeiders spelen Otto van Reinsbergen, een riddertoneel in drie bedrijven. Daarna volgt Het testament of De List der Liefde, een blijspel met zang in twee bedrijven. De krant Tubantia prijst de moed van de fabrieksarbeiders om op te treden voor publiek. En hoopt dat ze de vele bezwaren zullen overwinnen die aan goede toneeluitvoeringen verbonden zijn. (1)
De oprichter van Victoria is de Enschedese arbeider Toone Beumers. Hij ziet omstreeks 1880 tijdens zijn militaire dienst in Den Helder voor het eerst van zijn leven toneel. Hij is onder de indruk van het spel door en voor soldaten. Als hij terug is in zijn stad, richt hij de eerste toneelvereniging voor ‘lieden van de arbeidende stand’ op. Hij is daarvan ook de eerste regisseur. Daarbij laat hij zich niet tegenhouden door het feit dat hij niet kan lezen en schrijven. Thuis en tijdens de repetities wordt de tekst hem gewoon voorgelezen.
Victoria speelt steeds twee stukken: de ene is een “draak” met slechteriken waarop de toeschouwers “smangs zo hellig werd’n astertoo”, de andere een klucht.(2) Na afloop is er muziek door de schutterij. Eén van de meest geliefde stukken is Selim: De Negerslaaf. Het hele toneel wordt met Bengaals vuur in vuur en vlam gezet. Er wordt geschoten en er vallen doden. Bij een opvoering valt één van de doden tot voor het toneelgordijn. Onder luid gejuich rolt hij zich vlug een eindje terug.
Omdat er nog weinig lantaarns zijn, wordt de uitvoering steeds afgestemd op de stand van de maan. Victoria is de eerste die optreedt in de nieuwe zaal van het Volksparkgebouw (tegenwoordig restaurant Loetje). Het Volkspark is een erfenis van fabrikant Hendrik Jan van Heek waar textielarbeiders met hun gezinnen kunnen ontspannen. Het is een van de eerste openbare parken in Nederland. Het optreden van Victoria past goed bij de bedoelingen: “door het volk in een zaal voor het volk, met respect voor de stichter”.(3)
Victoria blijft bestaan, maar er komt ook een andere vereniging uit voort, Meer Licht. Hieruit is weer het Enschede’s Vrije Toneel ontstaan. Er zijn twee directe verbindingen van Victoria naar EVT. De eerste is de regisseur, de onderwijzer Hendrik van Ollefen, die de vereniging aanzet om betere stukken te spelen. Hij zal later ook Enschede’s Vrije Toneel regisseren. De tweede is een speler van Victoria, Johannes van het Reve: twee dochters van hem spelen later bij EVT. Johannes is de grootvader van de bekende schrijver Gerard Reve en slavist Karel van het Reve. Hij betoont zich een opmerkelijk goede toneelspeler en krijgt altijd de moeilijkste rollen, zoals de hoofdrol in Selim. De regisseur vindt hem “een dankbare leerling die handig afkeek hoe je een sigaar opstak, hoe je die losjes en achteloos vasthield tussen je vingers, hoe je iemand begroette en in het algemeen hoe je met mensen moest spreken.” (4)
Volgende keer: Het Vrije in Enschede’s Vrije Toneel verwijst naar Vrij Socialisme. Dit is een radicale linkse stroming met Ferdinand Domela Nieuwenhuis als inspirator.
Laatste wijziging 23 augustus 2021
Referenties:
(1) Tubantia, 15-2-1982
(2) Geerts, H. (1962). Het eerste amateurtoneel voor lieden uit de arbeidende stand. In Jaarboek Twente 1962, pagina 87. Stichting Jaarboek voor Twente.
(3) Tubantia, 4-10-1882
(4) Reve, G.J.M. van het. (1967). Mijn rode jaren: Herinneringen van een ex-bolsjewiek. Utrecht: Ambo. Pagina 18.