Het Vrije in Enschede’s Vrije Toneel verwijst naar Vrij Socialisme. Dit is een radicale linkse stroming met Ferdinand Domela Nieuwenhuis als inspirator.
Op 1 augustus 1885 komt Ferdinand Domela Nieuwenhuis naar Enschede. “In de stampvolle zaal luisterden de Enschedeesche slaven schier ademloos naar het voor hen vreemde geluid. Bij ‘t vele dat hun vreemd en vaag leek werd hun een zaak duidelijk: dat zij al arbeidende arm bleven terwijl hun meesters, werkende of niet, bijna steeds rijker werden.”(1) Domela Nieuwenhuis vindt Twente “een perzik die naar meer smaakt”.(2)
Ferdinand Domela Nieuwenhuis is een Luthers predikant en het eerste socialistische kamerlid van Nederland. Later zweert hij zowel zijn geloof als de parlementaire weg af. Hij ontwikkelt zich tot een vrij socialist die vecht tegen de vijf K’s: Kapitaal, Kerk, Kazerne, Koning en Kroeg. Hij is een charismatisch spreker en zijn foto hangt in veel huiskamers, liefst met handtekening en zijn favoriete spreuk: “Het licht is vrij, de lucht is vrij; dat ook de aarde vrij zij, daarnaar streven wij.”(3)
De arbeiders Bernardus Lansink en Johan Tusveld zijn betrokken bij de vrije socialistische beweging in Enschede. Ze treden met vlijmscherpe tong op bij meetings en propagandatochten, steunen wilde stakingen en dragen bij aan de organisatie van de beweging. Ze geven ook een eigen tijdschrift uit, Recht door Zee: Orgaan gewijd aan de belangen van onderdrukten en miskenden.
Fabrikant Gerrit Jan van Heek laat zijn afkeer van de socialisten duidelijk blijken: “Ze willen niet de zaken op vredelievende wijze schikken, maar wel strijd uitlokken”.(5) Domela Nieuwenhuis is dan ook niet welkom om zijn lezing in het Volksparkgebouw te geven. De Enschedese fabrikanten, gesteund door burgemeester Van der Zee, jagen andere zaalhouders “zoodanige schrik om het hart” dat ze hun zaal niet beschikbaar durven te stellen.(6) Uiteindelijk is Domela Nieuwenhuis alleen welkom in Café Meierant (tegenwoordig studentenhuis Huize Avion aan de Deurningerstraat).
Maar ook binnen de arbeidersbeweging is er veel strijd. Na een scheuring staan de vrije socialisten tegenover de sociaal-democraten. De laatste bewandelen juist de parlementaire weg van hervorming middels wet- en regelgeving. De vrije socialisten staan ook tegenover de confessionele beweging, die zich vooral inzet voor meer zeggenschap van arbeiders in overleg met fabrikanten. In Enschede spoort kapelaan Alphons Ariëns katholieke arbeiders aan om tegenwicht te bieden tegen de socialisten. De socialisten vinden op hun beurt Ariëns een stakingsbreker die een vriend is van de kapitalisten.
Er zijn verschillende persoonlijke relaties tussen vrije socialisten en Enschede’s Vrije Toneel. Vier kinderen van de Twente socialistische voorman Bernard Lansink zijn spelers van het eerste uur: Geertruida, Janna, Bernard jr. en Hendrik. De beide zoons trouwen later met dochters van EVT-oprichter Hendrik van Hummel. Daarnaast spelen Johanna en Hermanna van het Reve bij EVT. Zij zijn dochters van Johannes van het Reve, de begaafde speler van arbeiderstoneelvereniging Victoria. Johannes is een vriend van Johan Tusveld, vertelt vaak over Domela Nieuwenhuis en leest het weekblad Recht door Zee. Als hij wordt ontslagen door fabrikant Jannink omdat hij het voortouw neemt voor betere arbeidsomstandigheden, concludeert hij: “we gingen bij elkaar vandaan als goede vijanden.”(7)
Verschillende spelers van EVT zijn actief in vrije socialistische bewegingen zoals die voor arbeidsrechten, antimilitarisme, atheïsme en vegetarisme. Begonnen als Sosiealistiese Toneelvereniging, wordt in 1910 de naam veranderd in Enschede’s Vrije Toneel. De vereniging wil verwarring voorkomen met de inmiddels ook opgerichte Sociaal Democratische Tooneelvereeniging. Het vrije benadrukt dus de inspiratie van de vrije socialistische beweging van Domela Nieuwenhuis. En laat zien dat de vereniging los wil staan van fabrikanten, kerk en overheid.
Volgende keer: Tijdens een grote werkstaking wordt Enschede’s Vrije Toneel opgericht. Wie zijn de mensen die zich inzetten voor kunst en socialisme?
Laatste wijziging 23 augustus 2021
Referenties:
(1) Bennink, G. (1916). Domela Nieuwenhuis en de Twentsche Beweging. In Gedenkboek Domela Nieuwenhuis. Amsterdam: Maatschappij voor Goede en Goedkoopen Lectuur. Pagina 27
(2) Ibid, pagina 25
(3) Socialisme.nu Link
(4) Biografisch Woordenboek van het Socialisme en der Arbeidersbeweging in Nederland Link
(5) Enquete gehouden door de staatscommissie – Twenthe. (1890). Pagina 63.
(6) Nijhof, W. H. (2014). Geschiedenis van Enschede. Apeldoorn: Valkenberg. Pagina 134
(7) Reve, G.J.M. van het. (1967). Mijn rode jaren: Herinneringen van een ex-bolsjewiek. Utrecht: Ambo. Pagina 52.