De Enschedese burgemeester verbiedt de opvoering van een antimilitaristisch stuk. EVT-leden staan op lijsten van de inlichtingendienst. EVT is staatsgevaarlijk.
Op 12 oktober 1935 voert EVT Het Pantser op, een romantisch soldatenspel van Herman Heijermans. Op de kaft staat trots: “Een stuk, schandelijk van inhoud, dat een blaam werpt op het leger en op het officierskorps.”(1) Het optreden van EVT is alleen toegankelijk voor leden van de Vereniging voor Volksontwikkeling. In het publiek zitten politieagenten. Eerder bericht het sociaaldemocratische weekblad de Tribune al dat de commissaris van politie te Enschede bij EVT inzage heeft geëist in de op te voeren stukken. “De leidende figuren van het politiecorps hebben zich laten kennen als echte fascisten die angst hebben dat EVT stukken met een diep socialistische strekking zal opvoeren.”(2)
Burgemeester Johannes Rückert, die deze functie ook in de oorlog zal blijven vervullen, verbiedt EVT daadwerkelijk Het pantser op te voeren. Hij beroept zich op een artikel in de gemeentewet dat hem in staat stelt toneelvoorstellingen te verbieden als ze in strijd worden geacht met de goede zeden of de openbare orde. Ook andere burgemeesters gebruiken de wet voor de oorlog af en toe om voorstellingen van Heijermans te verbieden. EVT had er eerder mee te maken toen de burgemeester van Ambt Almelo de opvoering van Allerzielen verbood in 1906. De wet zal nog tot 1977 van kracht blijven.
Het socialistische gemeenteraadslid Pieperiet stelt vragen aan het college: “Wordt de Enschedese bevolking de gelegenheid ontnomen kennis te nemen van een toneelstuk van hoge culturele waarde? Wordt censuur toegepast die strijdig is met de belangen van de inwoners van Enschede? Is het college bereid het verbod in te trekken?” (3) Het gaat volgens hem om een stuk van één van ‘s lands meest markante schrijvers dat al talrijke malen is opgevoerd, ook in Enschede. Een belangrijk deel van de bevolking stemt in met het stuk. “Het is belangrijk de keerzijde te laten zien van de wapenwedloop, de gevaren, de verwording en het neerhalen van al wat menselijk is.” (4) Een ander raadslid wijst erop dat de wet alle verantwoordelijkheid bij de burgemeester legt. Het zijn niet de persoonlijke opvattingen van de burgemeester zelf, en ook niet per se die van de burgerij, maar de algemene regelen van fatsoen en moraal die hier als leidraad moeten dienen: dat zijn immers wetten der natuur. De burgemeester geeft aan dat, mocht hij het niet goed doen, de enige correctie is hem naar huis te sturen. Hij heeft nu deze discussie één keer toegelaten voor de goede samenwerking, maar is niet bereid dit telkens toe te staan.
In het interbellum verzamelt de Centrale Inlichtingendienst, de voorloper van de huidige Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst, voortdurend materiaal over (extreem) linkse groepen en personen. EVT heeft te maken met veel organisaties die in de gaten gehouden worden, met name de Revolutionair-Socialistische Partij en haar mantelorganisaties. Gemeenteraadslid Pieperiet is lid van die partij. EVT kent hem uit zijn betrokkenheid bij de socialistische zuil. Een mantelorganisatie is het Nationaal Arbeiderssecretariaat, waar bekenden van EVT in het bestuur zitten: eerst Bernard Lansink senior en daarna Bernard junior. EVT treedt op voor een nieuw gebouw van het Plaatselijk Arbeiderssecretariaat in Enschede. Ook de Vereniging voor Volksontwikkeling is zo’n mantelorganisatie. EVT treedt regelmatig op onder de vlag van deze vereniging. Door het stuk alleen aan leden van die vereniging te tonen, is ook de opvoering van Het Pantser mogelijk. Want dan is het geen openbare opvoering.
Maar ook individuen worden in de gaten gehouden. De inlichtingendienst maakt elk jaar een lijst, geordend per gemeente. In 1939 staan er drie spelers van EVT op: de broers Albert en Frederik Lorjé en Janna Lansink-van der Duin. Ze staan te boek als anarchistisch, revolutionair en antimilitaristisch. Ze spreken regelmatig voor de vrijdenkersvereniging “de Dageraad”, waarin ook Ferdinand Domela Nieuwenhuis actief is geweest. Echt vrij zijn blijft een strijd voor EVT.
Volgende keer: Het bezit wordt in de oorlog omgezet in twee kachels. De Joodse regisseur wordt weggevoerd en komt niet meer terug.
Referenties
(1) Heijermans, H. (1920). Het pantser: Romantisch soldatenspel in 3 bedrijven. Amsterdam: S.L. van Looy, kaft.
(2) De Tribune, 5 juli 1935
(3) Stadsarchief Enschede. Archief van de gemeente Enschede 1921-1944. I.n: 2: 7-8, Officieel raadsverslag 1935.
(4) Ibid, p. 8.