Het eerste stuk dat Enschede’s Vrije Toneel speelt is ‘De macht van het Geld’: propaganda van de socialist Johan Tusveld.
Op 14 en 15 maart 1903 treedt de Sosialistiese Tooneelvereniging op met De Macht van het Geld – een oorspronkelijk melodrama in 3 bedrijven door Johan Tusveld. Dienstbode Marie werkt voor een rijke fabrikant, Gouddorst. Zij maakt via haar vriend Karel kennis met het socialisme. Karel komt op voor de arbeiders, maar de fabrikant verklaart hun armoede met luiheid en drankzucht en ontslaat hem. Karel schiet Gouddorst dood, maar Marie verklaart ondanks alles haar liefde.
Het stuk is geschreven door Johan Tusveld, één van de voormannen van de socialistische arbeidersbeweging in Enschede. Hij is redacteur van Recht door Zee maar overlijdt in 1902 tijdens de grote werkstaking aan tuberculose.
Het optreden in 1903 is het eerste waar meer informatie over te vinden is. Het vindt plaats in Kafé Uit den Boogaard (voorheen zaal Meierant en tegenwoordig Huize Avion aan de Deurningerstraat). “’t Geheel maakte indruk, tranen blonken in de oogen van stoere mannen en vrouwen. Eenieder was overtuigd van het onzedelijke, onmenschelijke van het kapitalisme. Had onze vriend Tusveld, die vlak tegenover het kafé rust (op het Boerenkerkhof) nog even kunnen zien hoe zijn geest onder het Enschedese proletariaat blijft voortleven. Een kollekte voor een krans op het graf van Tusveld bracht ruim 12 gulden op.”(1)
In het najaar van 1903 wordt hetzelfde stuk gespeeld voor de Hengelose afdeling van de Algemene Nederlandse Bond van Textielarbeiders. Aan de linkerzijde prijkt het borstbeeld van Johan Tusveld, rechts het vaandel van de bond. Na de opvoering ontspint zich een discussie. De Fabrieksarbeider, een krant van de meer gematigde sociaal-democratische vakbond, vindt het stuk socialistische propaganda. Het gaat tegen de belangen van de vakbond in omdat het mensen in hun politieke en godsdienstige overtuigingen kwetst. In de Textielarbeider benoemt de secretaris van de bond die het optreden organiseerde juist het belang van Tusveld. Hij ziet de redacteur van de Fabrieksarbeider aan zijn kant: “Wie was het anders die Tusveld verleden jaar bij de werkstaking van van Heek de laatste eer bewees, door de aanwezigen aan te sporen hun hoofd te ontblooten? Hij begreep dat wij in Tusveld een krachtig propagandist voor de vakbeweging verloren.” (3)
Het socialistische blad Recht door Zee besteedt door de jaren heen steeds veel aandacht aan de propaganda door de toneelvereniging. Toneel maakt zichtbaar: “deze rotte maatschappij, waar alles voor geld te koop is”.(4) Toneel verheft het volk: “Zoo ontwaakt ook bij het volk de kunst en stijgt ze steeds hooger, waardoor ook het volk zelf omhoog gaat uit het zedelijk moeras waarin ’t nog over het algemeen rondspartelt”.(5) Toneel roept de solidariteit wakker: “Dat velen zich geroepen voelden mee te strijden den strijd tegen de wanverhoudingen in deze maatschappij”. (6)
De Macht van het Geld wordt eind 1903 nogmaals opgevoerd “tot steun voor de slachtoffers der aprilstaking”. Ook in 1918 staat het weer op het repertoire. Het succes is groot en welverdiend, want EVT speelt zeer verdienstelijk en de rollen worden goed vertolkt. In 1923 wordt het op veelvuldig verzoek, nadat het al vele malen voor uitverkochte zalen is opgevoerd, opnieuw door EVT op de planken gebracht. Het is inmiddels een klassieker: socialistische propaganda en goed spel zijn het visitekaartje van EVT geworden.
Volgende keer: In 1907 komt de grote toneelschrijver Herman Heijermans speciaal voor de Sosiealistiese Tooneelvereeniging naar Twente. Als getuige in hun strafzaak.
Referenties
(1) Recht door Zee, 14 maart 1903
(2) Biografisch Woordenboek van het Socialisme en der Arbeidersbeweging in Nederland Link
(3) De Textielarbeider, 18 november 1903
(4) Recht door Zee, 2 februari 1907
(5) Recht door Zee, 21 maart 1908
(6) Recht door Zee, 3 december 1905
Laatste wijziging: 6 november 2021